جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫موضوع پايان‌نامه حاضر بيان مفهوم توحيد و اقسام و مراتب آن از نظر علامه طباطبايي و شيخ حمزه فنصوري است. علامه سيد محمد حسين طباطبايي، از فيلسوفان، عارفان و مفسران ايراني است. شيخ حمزه فنصوري، شاعر و عارف قرن 16 ميلادي است. به نقل محققان،وي در شهر ساحلي باروس، در سواحل غربي منطقه سوماتراي اندونزي متولد شده و از عارفان و قائلان به وحدت وجوداست.اين دو داراي نقاط اشتراک فکري زيادي هستند. نگارنده به مقايسه ديدگاه اين دو شخصيت علمي در باره مراتب توحيد پرداخته است. در آغاز مراتب توحيد، اعم از ذاتي، صفاتي، افعالي و عبادي را تعريف کرده و شرحي از احوال، افکار و آثار اين دو ارائه نموده است. فنصوري نخست مباحثي را به عنوان مقدمه مطرح کرده و مفهوم وجود، مراتب تشکيکي وجود، وجود مستقل و وجود رابط، مبحث عليت و وحدت وجود را از ديدگاه عرفا شرح مي‌دهد و پس از آن، به بيان مراتب توحيد مي‌پردازد. توحيد ذاتي داراي دو معناست: نفي ترکيب در ذات خداوند و نفي شريک و مانند براي خداوند. در هر دو معنا، علامه از راه برهان و استدلال وارد شده و هرگونه ترکيب و يا شريکي را از خداوند نفي مي‌کند؛ ولي فنصوري هيچ برهاني براي آن ذکر نکرده و تنها به توضيح ديدگاه عرفاني خود پرداخته است. به اعتقاد نگارنده، اين دو فيلسوف و عارف،وحدت وجود را قبول دارند؛ با اين تفاوت که علامه وحدت خداوند را وحدت عددي نمي‌داند، بلکه وحدت بالصرافه يعني صرف وجود مي‌داند که وجود ديگري در کنار او قابل تصور نيست؛ اما فنصوري وجود غير خدا را نفي کرده و وجود آن را وهمي مي‌داند. در باب توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عملي، نظر هر دو يکي است؛ ولي بيان‌هاي آن دو متفاوت است. مرحوم علامه از راه برهان و فلسفه به اثبات توحيد صفاتي و يگانگي ذات و صفات و توحيد افعالي مي‌پردازد؛ ولي فنصوري دليل و برهاني اقامه نمي‌کند.

---

---

‫علامه طباطبايي? در هر يک از مباحث فلسفه حکمت متعاليه شامل اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري و ... داراي مباني فلسفي بوده که اين پژوهش در صدد بررسي تأثير اين مباني بر تفسير الميزان است. نويسنده در مفهومشناسي، به مفهوم تفسير، تأويل، محکم و متشابه پرداخته و ذيل مبادي بحث، وجود لايههاي متعدد از فهم قرآن و تعاضد عقل و نقل در فهم آموزههاي وحياني را بيان نموده است. سپس به سه روش تفسير قرآن، يعني تفسير به رأي، تفسير نقلي و تفسير عقلي پرداخته و پس از تبيين تفسير عقلي، ادله موافقان تفسير عقلي و نقد مخالفان را بيان کرده و به مباني علامه ? در الميزان پرداخته است. پس از آن، به تأثير مباني فلسفي علامه? در الميزان پرداخته است و براي تشريح مباني فلسفي ايشان، مباني حکمت صدرايي را بيان نموده است که مباني فلسفي علامه? چکيده فلسفه صدرايي است. اين مباني عبارتاند از: اصالت وجود، امکان، عليت، حرکت جوهري، نفس و خداشناسي. نويسنده در هر يک از مباني، پس از بررسي مبنا، شواهد قرآني يا تفسيري را در رابطه با مبناي مطرح شده بيان داشته است. البته با توجه به تعدد مباني و فراواني آيات قرآن، امکان بررسي تأثير هرکدام از مباني بر تفسير تمامي آيات وجود ندارد و تنها شواهدي براي تأثير مباني در تفسير آيات در الميزان ارائه شده است. شايد بتوان گفت که تأثير اين مباني بر الميزان، يکي از علل ممتاز بودن اين تفسير در ميان ساير کتب تفسيري عصر حاضر است. علامه? بسياري از شبهات را که نسبت به برخي از آيات مطرح بوده، در ضمن تفسير آيات، پاسخ داده است. همچنين تأثير مباني فلسفي حکمت متعاليه در تفسير برخي آيات، موجب بيان معاني بديع، شگرف و دقيقي در الميزان شده است. در مباحث مربوط به الهيات بالمعني الاخص، علامه? با بهرهگيري از اين مباني، توانسته آيات مربوط به شناخت خدا را به خوبي تبيين کند. ميتوان نتيجه گرفت که مباني فلسفي علامه? تأثير قابل توجهي در بهرهگيري از تفسير آيات وحي داشته است.

اصطلاح «سیاق» و استفاده از آن در علم تفسیر، در طول تاریخ تفسیر با رشد آرامی مواجه بوده است، ولی در تفسیر المیزان این مفهوم، رشد قابل توجهی پیدا کرده، به گونه‌ای که در هر سوره چندین بار مورد استفاده واقع شده است. در حقیقت سیاق به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول و مبانی علامه طباطبایی در استفاده از روش تفسیر قرآن به قرآن است. با این حال در مواردی شاهد آن هستیم که مفسر با چشم‌پوشی از سیاق، آیه را به طور مستقل معنا نموده یا در کنار معنای سیاقی، یک معنای مستقل هم ارائه می‌دهد. این مطلب نه از بی‌قاعده بودن روش، بلکه از وجود برخی ضوابط در نحوه ظهور سیاق و همچنین غلبه «سِباق» بر سیاق حکایت دارد. نکته مهم و قابل تأمل در این میان این است که علامه طباطبایی اگرچه از سباق در برابر سیاق بهره‌مند شده، ولی از این اصطلاح استفاده نکرده است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا ضمن اشاره به مبانی روش تفسیری علامه طباطبایی در استفاده از سیاق، با انواع سیاق و شرایط استفاده از آن آشنا شده و در نهایت اصول حاکم بر استفاده از سیاق و سباق در تفسیر قرآن به قرآن استخراج شود.

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

‫پژوهش حاضر به تشريح اوصاف مهم نفس از ديدگاه فلسفي علامه طباطبايي مي‌پردازد و روحانيت و تجرد نفس، قديم بودن يا حادث بودن نفس، ارتباط نفس با بدن و معاني مختلف روح و نفس از منظر ايشان و چند فيلسوف ديگر را بررسي مي‌کند. نگارنده در پنج فصل ابعاد مختلف موضوع تحقيق را سازماندهي وارائه داده است. فصل اول به کليات تحقيق و تاريخچه نفس و معاني نفس و روح از لحاظ لغوي، اصطلاحي و قرآني اختصاص دارد. نويسنده در فصل دوم ضمن تعريف نفس، به اثبات وجود آن با استفاده از دليل‌هاي عقلي مبادرت ورزيده است. وي در اين زمينه ادله‌اي متعدد از قول فلاسفه مهم مسلمان به ويژه علامه طباطبايي را باز مي‌گويد. او در فصل سوم به اثبات تجرد نفس پرداخته و توضيح مي‌دهد که نفس، يک حقيقت مجرد و جدا از بدن مادي است، ولي با آن ارتباط وثيقي دارد. در فصل چهارم به حدوث يا قدم نفس و تحليل اين مسأله مي‌پردازد که در صورت حدوث نفس، حادث بودن آن روحاني است يا جسماني؟ که نگارنده با اشاره به اختلاف نظر فيلسوفان در اين موضوع، ديدگاه‌هاي افلاطون مبني بر قديم بودن نفس، ابن سينا مبني بر حادث بودن نفس و حدوث روحاني آن و ملاصدرا مبني بر حدوث جسماني و بقاي روحاني نفس را که اين ديدگاه مورد قبول علامه طباطبايي نيز هست، تجزيه و تحليل کرده است. نويسنده در فصل پنجم و پاياني از نوشتار خويش به ارتباط نفس با بدن پرداخته و آراي فلاسفه مختلف از جمله: افلاطون، ارسطو، ملاصدرا و علامه طباطبايي را در اين باره منعکس ساخته و انواع ارتباط نفس با بدن و مراتب نفس نسبت به بدن (مراتب عاليه نفس ونازله بدن) و مستقل و مرتبط بودن نفس و بدن از منظر علامه را شرح مي‌دهد.

‫در اين تحقيق، با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ابن تيميه و علامه طباطبايي در مورد توحيد و شرک و مصاديق آن ها مقايسه شده و ادعاهاي ابن تيميه مبني بر شرک خواندن توسل، زيارت و شفاعت نقد شده است. نويسنده در چهار فصل، ديدگاه‌هاي ابن تيميه را با توجه به مباني توحيدي علامه طباطبايي نقد و معاني و اقسام توحيد را از منظر علامه طباطبايي شرح داده است. در فصل اول، ابتدا تاريخچه‌اي از بحث توحيد در ميان دانشمندان مسلمان و مفهوم شناسي توحيد مطرح گرديده و در ادامه خلاصه‌اي از زندگاني و شخصيت علمي ابن تيميه، به عنوان نماينده اي از اهل سنت (سلفيه) و علامه طباطبايي به عنوان نماينده اي از فلسفه و کلام شيعه اماميه بيان شده است. فصل دوم به بيان ديدگاه‌هاي اين دو دانشمند در مورد توحيد و شرک و معناي آن و نيز اقسام و مراتب توحيد نزد ابن تيميه و دلايل آن از منظر وي و مباني ديدگاه‌هاي او در مورد شرک و توحيد و معناي لغوي، اصطلاحي و کلامي آن اختصاص يافته است. آن گاه نويسنده با توجه به مباني ابن تيميه در توحيد که بيش تر مبنايي مانندِ مجسمه و تشبيه (مشبهه) مي‌باشد؛ پيامدهاي ديدگاه‌هاي وي را در معناي توحيد و مصاديق آن، از جمله شرک خواندن اموري مثل شفاعت، توسل و زيارت تجزيه و تحليل و نقد کرده است. در فصل سوم، افزون بر طرح ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي در مورد مفهوم لغوي، اصطلاحي و کلامي توحيد؛ انواع وحدت، اقسام و مراتب توحيد عنوان گرديده و شرک و معناي آن، اقسام توحيد و مراتب آن، دلايل توحيد، معناي شرک و اقسام و مراتب آن و نيز پيامدهاي ديدگاه علامه طباطبايي در مورد عدم منافات شفاعت، توسل و زيارت بررسي شده است. در فصل چهارم، بين ديدگاه‌هاي ابن تيميه و علامه طباطبايي در مورد توحيد و شرک مقايسه اي صورت گرفته و وجوه مشترک و اختلاف آنان، نوع تلقي آنان از توحيد و شرک و اقسام مراتب آن دو، اقسام و مراتب شرک و توحيد با يکديگر مقايسه شده و شرک نبودن اموري مانند شفاعت، توسل و زيات اثبات گرديده است.

‫مسأله شناخت يکي از مهم‌ترين و چالش بر‌انگيزترين مقوله‌ها در حوزه علوم انساني به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه انديشمندان و متفکران قرار گرفته، و نظريات مختلفي راجع به آن ارايه گرديده است. يکي از علل اختلاف نظر در مسأله شناخت، اختلاف صاحب‌نظران در ابزار و منابع آن است، که براي رسيدن به حقيقت، ابتدا بايد ابزار و منابع شناخت مورد بررسي قرار گيرد تا شناخت صحيح و دقيق حاصل گردد. اين رساله ابزار و منابع شناخت از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان را با انگيزه تبيين نظريات آنان و دست‌يابي به اختلافات و اشتراکات ديدگاه‌هاي آنان، با استفاده از روش کتابخانه‌اي مورد بررسي قرار داده است. تحقيق پيرامون زمينه‌هاي تاريخي شکل‌گيري مباحث علم و معرفت، و ابزار و منابع آن، مي‌تواند رويکردها و ديدگاه‌هاي متفاوت درباره تعريف علم، و ماهيت و انواع آن را آشکار نمايد. ديدگاه عقليون و حسيون درباره ابزار سه‌گانه شناخت که شامل عقل، حس و تزکيه نفس مي‌شود، از جمله ديدگاه‌هاي مهمي است که در اين زمينه قابل طرح است. از نظر علامه طباطبايي نيز اصلي‌ترين "ابزار شناخت" حس، عقل و تزکيه نفس بوده، و عمده‌ترين "منابع شناخت" طبيعت، عقل، دل، وحي و تاريخ است. علامه طباطبايي در تعريف علم با برخي از شاگردان خود از جمله استاد مصباح يزدي اتفاق نظر ندارد، و حتي شاگردان او در تعريف علم با هم اختلاف نظر دارند. از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان حس و تزکيه و تهذيب نفس هيچ کدام به‌تنهايي نمي‌تواند حقايق هستي را به ما نشان دهد، و گرچه حس و عقل ايزارهاي مهم شناخت محسوب مي‌شوند، اما ابزار کافي و تام نيست؛ تزکيه نفس نيز نقش مهمي در معرفت و آگاهي انسان دارد. شاگردان علامه طباطبايي در نحوه تقسيم‌بندي ابزارهاي معرفت اختلافات جزيي دارند. اما علامه و شاگردان او در منابع شناخت اتفاق نظر دارند.

‫هرمس در يونان باستان، پيام خدايان را در حد فهم بشري تنزيل مي‌کرد، و به‌همين خاطر به کار هرمسي در غرب هرمنوتيک گفته شد. از سوي ديگر، در سنت اسلامي براي رساندن چنين معنايي واژه تفسير به‌کار مي‌رود. فلسفه کار هرمسي، نياز به فهم است، و فهم در زمينه‌هاي مختلفي مطرح است؛ از اين رو، شلاير ماخر هرمنوتيک عام را مطرح مي‌کند و متناسب با آن از قواعد عامي براي فهم، سخن مي‌گويد. علامه طباطبايي با تأليف تفسير الميزان از روش تفسير قرآن با قرآن بهره برده است، که شيوه‌اي بسط‌پذير بوده و نسبت به مباحث جديد از جمله هرمنوتيک، منعطف است. در مورد کاربرد اين قواعد در فهم قرآن همواره ميل و ترديد با هم وجود داشته است؛ زيرا از يک طرف، اکثر اين قواعد عقلايي و جهان‌شمول هستند، و از طرفي ديگر، گفته مي‌شود که خاستگاه هرمنوتيک غرب است. اما داوري درست همواره در گرو شناخت درست است. ايمان به وجود معناي نهايي براي متن و عينيت آن، مؤلف‌محوري و عدم استقلال متن از مؤلف، توجه به نيت مؤلف، و همچنين تأکيد بر دو شيوه تفسير دستوري (توجه به زبان متن) و روان‌شناختي (توجه به گوينده متن)، و عنايت به ماهيت دوري و ارجاعي فهم (دور هرمنوتيک)، که ريشه در امر عقلايي توجه به قراين و سياق سخن دارد، از ويژگي‌هاي بارز هرمنوتيک شلاير ماخر است. وجود ويژگي‌هاي فوق با وضوح بيشر يا کمتري در هرمنوتيک علامه طباطبايي و تفسير قرآن با قرآن، روش‌هاي مشترکي را براي رسيدن به فهم معناي متون پيشنهاد مي‌کند. اما مطرح بودن برخي پيش‌فرض‌هاي ويژه در مورد قرآن کريم از جمله وحيانيت آن، که سبب استعلاي اين متن مقدس از ديگر متون شده است، مستلزم به‌کارگيري روش‌هاي خاصي، علاوه بر قواعد فهم متون عقلايي بوده، و ممنوعيت کاربرد روش‌هاي ديگري مانند روش اصطيادي و تفسير به رأي در هرمنوتيک قرآن کريم را روشن مي‌سازد.